De zin ‘Hier zet men koffie en over’ is een voorbeeld van een zeugma. Wat is dat voor stijlfiguur?
Die zin is een samentrekking (inkorting) van ‘Hier zet men koffie en hier zet men over.’ Die samentrekking klopt eigenlijk niet: zetten in koffiezetten betekent namelijk iets anders dan zetten in overzetten. Zo’n niet-kloppende samentrekking is een zeugma.
In de zin ‘Hier zet men koffie en (zet men) over’ zitten eigenlijk twee werkwoorden: koffiezetten en overzetten. De ‘grap’ is dat het samengetrokken zet men in combinatie met koffie ‘bereidt, maakt’ betekent, en in combinatie met over iets heel anders: ‘varen, brengen’. Zetten wordt dus verbonden met twee woorden, maar heeft met deze woorden een verschillende betekenisrelatie. In de uitgebreide variant ‘Hier zet men koffie en over de Zaan, benen af en knopen aan’ komen daar afzetten (‘amputeren’) en aanzetten (‘aannaaien’) nog bij.
Zeugma is een Grieks woord, dat ‘juk’ of ‘verbinding’ betekent. Het slaat op de verbinding van een woord met twee andere. Zie ook het tabblad ‘Voorbeelden’.
Een zeugma heeft een verrassend en ook vaak een komisch effect. De lezer wordt even op het verkeerde been gezet. Dat komt doordat de samentrekking op zichzelf klopt: het samengetrokken deel heeft de juiste vorm en kan ook op dezelfde positie in de zin worden ingevuld. Daardoor gaat de lezer ervan uit dat ook de betekenis overeen zal komen. Dat laatste blijkt dan ineens niet het geval te zijn.
Blij met deze uitleg?
Met een donatie van € 2 steun je Onze Taal. Bedankt!
Lees ook
Taaladvies.net: foute samentrekking
Toch nog een vraag?
Onze taaladviseurs staan elke werkdag voor je klaar
Bel 085 00 28 428(gebruikelijke belkosten, geen extra kosten)
Of stel je vraag via social media of per mail
Dit zijn allemaal zinnen met een zeugma:
- Ik nam een besluit en zij de benen. (nemen betekent in een besluit nemen iets anders dan in de benen nemen)
- Hij liep eerst achter en later spitsroeden. (lopen betekent in achterlopen iets anders dan in spitsroeden lopen)
- Ik haalde koffie en alle namen door elkaar. (halen betekent in koffie halen iets anders dan in door elkaar halen)
- Zij viel op en hij door de mand. (vallen betekent in opvallen iets anders dan in door de mand vallen)
- Houd je geest fit en je mond dicht. (houden betekent in fit houden iets anders dan in dichthouden)
- Laat iedereen vrij, maar niemand vallen. (laten betekent in vrijlaten iets anders dan in iemand laten vallen)
- Voer eendjes, geen oorlog. (voeren betekent eerst ‘eten geven’ en dan ‘uitoefenen’)
